آثار ياد خدا در زندگى

سيد غلامعباس طاهرزاده
كادر علمى پژوهشكده تحقيقات اسلامى
چكيده
يـاد خـدا در هـمـه مـراحـل زنـدگـى ـ از تـولد تـا مرگ ، و قيامت ـ با ما خواهد بود. نوشته حـاضـر بـه بـررسـى شـمـه اى از آثـار و بـركـات ذكر و ياد خدا در زندگى انسان مى پردازد. ما در اين مقاله ، پس از مقدمه اى كوتاه و بيان حقيقت ذكر، به آثار دنيوى و اخروى ياد خدا مى پردازيم .
كليدواژه ها: ذكر، ياد خدا، آثار ذكر، آثار دنيوى ، آثار اخروى .
مقدمه
ياد خدا از زيباترين و بهترين جلوه هاى عبوديّت ، و اساسى ترين و بنيادى ترين طريق بـنـدگـى و سـلوك الى اللّه اسـت . اگر ياد خدا در رفتار وزندگى آدمى طلوع كند، آثار ارزشـمـنـدى از خـود بـه جـاى مـى گـذارد؛ هـمـچـنـان كـه غـفـلت از آن نيز سبب بروز آثار زيانبارى مى گردد.
قرآن ، چه زيبا مى فرمايد:
يـَا اءَيُّهـَا الَّذِيـنَ اَّمـَنـُوا لاَ تـُلْهـِكـُمْ اءَمـْوَالُكـُمْ وَلاَ اءَوْلاَدُكـُمْ عـَن ذِكـْرِ اللَّهِ وَمَن يَفْعَلْ ذلِكَ فـَاءُولئِكَ هـُمُ الْخـَاسـِرُونَ (مـنـافـقـون : 9)؛ اى كـسـانـى كـه ايـمـان آورده ايـد، اموال و اولادتان شما را از ياد خدا غافل نكند؛ كه هر كس چنين كند، زيانكار است .
حقيقت ذكر
حـقـيـقت ذكر و ياد خدا عبارت است از توجه قلبى انسان به ساحت قدس الهى و توجه كاملِ تـمـامـىِ وجود آدمى به ذات احديت . اطلاقِ ياد خدا به ذكر لفظى و زبانى از آن جهت است كه ذكر
لفـظـى از آثـار ذكـر قـلبـى است ؛ وقتى دل مشغول ياد خدا و ذكر الهى است ، زبان نيز بـيـانـگـر آن اشـتـغـال قـلبـى مـى شـود؛ وگـرنـه ذكـر حـقـيقى همان ذكر قلبى و توجه دل به سوى پروردگار جهانيان است .
آثار ياد خدا
الف . آثار دنيوى
يـاد خـدا در زنـدگـى دنـيوى انسان ، آثار و بركات فراوانى دارد كه در دو محور مادى و معنوى به تبيين آن مى پردازيم .
آثـار مـادى : عـمـده تـريـن آثـار و بـركـات مـادى يـاد خـدا در زنـدگـى دنـيـوى به شرح ذيل است :
1. شـكـوفـايـى عـقـل : از آثـار ارزشـمـنـد ذكـر خـدا و مـداومـت بـر آن ، روشـنـى دل و خرد انسان است ؛ چنان كه در سخنان گهربار امام على (ع ) مى خوانيم :
مَنْ ذَكَّرَ اللّهُ سُبْحانَهُ اَحْيَا اللّه قَلْبَهُ وَ نَوِّرَ عَقْلَهُ وَ لُبَّهُ51؛ هر كس به ذكر و ياد خداى سبحان مشغول باشد، خداوند دلش را زنده ، انديشه و خرد او را روشن مى گرداند.
در جاى ديگر مى فرمايند:
اَلذِّكـْرُ نـُورُ الْعـُقـُولَ وَ حـَيـاةُ النَّفـُوسَ، وَ جـَلاءُ الصُّدُورَ52؛ يـاد خـدا، روشـنـى عقول ، و زندگى بخش جانها و صيقل دهنده سينه هاست .
اَلذِّكـْرُ هـِدايـَةُ الْعـُقـُول وَ تـَبـْصـِرَةُ النُّفـُوسَ53؛ يـاد خدا، مايه هدايت خردها و بصيرت جانهاست .
2. پايدارى و پيروزى : در قرآن كريم مى خوانيم :
يـَا اءَيُّهـَا الَّذِيـنَ اَّمـَنُوا إِذَا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْكُرُوا اللّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (انـفـال : 45)؛ اى كسانى كه ايمان آورده ايد، اگر به گروهى از دشمن برخورد كرديد، پايدارى كنيد و خدا را فراوان ياد كنيد، باشد كه پيروز شويد.
شـك نـيـسـت كه توجه به خدا و ياد علم و قدرت بى پايان الهى و تكيه به رحمت وسيع پـروردگـار، روحـيه سرباز و مجاهد فى سبيل اللّه را تقويت مى كند و در پرتو ياد خدا احساس قدرت كرده ، خود را تنها و بى ياور نمى بيند.
امام سجاد(ع )، مرزبانان را اين گونه دعا مى كند:
پـروردگـارا، در پـرتـو يـاد خـويـش ، يـاد دنـيـاى فـريـبـنـده را از دل ايـن پـاسـداران مـبـارز بـيـرون سـاز و تـوجـه بـه زرق و بـرق اموال (مظاهر دنيا) را از قلب آنها دور ساز و بهشت را در برابر چشمان و فكر آنها قرار ده .54
حضرت على (ع ) مى فرمايد:
هرگاه در جنگ با دشمن رو به رو گشتيد، كمتر سخن بگوييد و بيشتر خداى بزرگ را ياد كنيد.55
3. تـجـارت و بازار: شيطان براى غافل كردن انسانها، از طرق مختلف وارد مى شود و هر كـس را بـه تـنـاسـب جـايـگـاه و شـغـل و مـوقـعـيـتـى كـه دارد، مـى فـريـبـد و مـشـغـول مـى سـازد. آنـچـه مـى تواند انسان را از دام هاى مختلف شيطان رهايى بخشد، ياد خداست . بازار و محل تجارت و كسب و كار، يكى از مراكز فعاليت شياطين است . امير مؤ منان على (ع ) مى فرمايد:
اَكْثِرُوا ذِكْرَ اللّهَ عَزَّوَجَل اِذا دَخَلْتُمُ الاَْسْواقَ عِنْدَ اشْتِغالِ النّاسِ فَاِنَّهُ كَفّارَةٌ لِلذُّنُوب وَ زِيادَةٌ فِى الْحَسَنات وَ لا تَكْتُبُوا فِى الْغافِلِينَ؛56 هرگاه به بازار مى رويد و مردم سـرگرم كار و تجارتند، خداى بزرگ را بسيار ياد كنيد؛ زيرا اين كار، گناهان را پاك و بر حسنات مى افزايد؛ و در زمره غافلين نوشته نمى شويد.
آثار معنوى :
1. هـمـنـشـيـنـى خدا: اثر معنوى ياد خدا در زندگى دنيوى انسان ، همنشينى و همراهى خدا با اوسـت . خـداونـد در حـديـثـى قـدسـى بـه حـضرت موسى (ع ) ـ آن گاه كه از قرب و بعد خداوند سؤ ال كرد ـ خود را همنشين كسى دانست كه او را ياد مى كند و فرمود:
اَنَا جَليسُ مَنْ ذَكَرَنى ؛ من همنشين كسى هستم كه مرا ياد مى كند.57
باز راجع به همين نكته ، در قرآن مى خوانيم :
فـَاذْكـُرُونـِي اءَذْكـُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلاَ تَكْفُرُونِ (بقره : 152)؛ مرا ياد كنيد تا شما را ياد كنم . شاكر و سپاسگزار من باشيد و به من كفر نورزيد.
نـتـيـجـه و اثـر ياد خداوند و نعمت هاى او سبب مى شود تا خدا نيز ما را در زندگى و هنگام بروز مشكلات فراموش نكند و به ما يارى رساند.
امام صادق (ع ) فرمود:
خداى سبحان خطاب به بندگان خود مى فرمايد: ((اى پسر آدم ! در قلب و درون خود، به يـاد مـن بـاش ؛ تـا مـن نـيـز در جـانـم بـه يـاد تـو بـاشـم . در خـلوت بـه ذكـر مـن مـشـغول باش تا در جَلوت به ياد تو باشم . در ميان جمع مرا ياد كن ؛ تا من نيز در ميان جمعى بهتر، نزد فرشتگان ، از تو ياد كنم .58
2. تـهـذيـب نـفـس و اصـلاح درون : يـاد خدا، خس و خاشاك درون آدمى را مى زدايد و قلب را صفاى معنوى مى بخشد.
امير مؤ منان على (ع ) مى فرمايد:
اَصـْلُ صـَلاحِ الْقـَلبِ اِشـْتـِغـالُهُ بـِذِكـْرِ اللّه ؛59 اصل و ريشه اصلاح و پاكى دل ، پرداختن به ذكر خداست .
همان حضرت در سفارشى به فرزندش امام حسن مجتبى (ع ) مى فرمايد:
اُوصيكَ بِتَقْوَى اللّه يا بُنَّىَ وَ لُزُومِ اَمْرِهِ وَ عِمارَةِ قَلْبِكَ بِذِكْرِهِ؛60 پسرم حسن جان ، تو را به تقواى الهى و پايبندى به فرمان او و آباد كردن دلت با ذكر خدا سفارش مى كنم .
3. بـازسـازى رفـتـار و عـمـل : يـاد خـدا بـه عـنـوان يـكـى از مـهـمـتـريـن عـوامـل تـقـويـت و بـازسـازى اعـمـال آدمـى و پـرورش دهـنـده فضايل اخلاقى و سازندگى روح و روان به حساب مى آيد.
در اين مورد، امام على (ع )، در حديث شريفى مى فرمايد:
مـَنْ عـَمَّرَ قـَلْبَهُ بِدَوامِ الذِّكْرِ، حَسُنَتْ اَفْعالَهُ فِى السِّرِّ وَالْجَهْرَ؛61 هر كس ، قلب خود را با ياد خدا، پيوسته آباد سازد، اعمال او در پنهان و آشكار، نيكو و پسنديده مى شود.
كـسـى كـه قـلبـش ، بـا ذكر و ياد خدا ماءنوس است ، پسنديده شده و تاءثير مثبتى خواهد پـذيـرفـت . اعـمـال و رفـتـارش اسـتـمـرار يـاد خـدا، رفـتـار و عمل انسان را اصلاح و بازسازى مى كند و پيوسته فرد را در راه عبادت و بندگى خاص ، ثابت قدم نگه مى دارد. قرآن مى فرمايد:
وَاذْكـُر رَبَّكَ فـِي نـَفـْسـِكَ تـَضـَرُّعاً وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ والا صَالِ وَلاَ تـَكـُن مـِنَ الْغـَافـِلِيـنَ (اعـراف : 205)؛ پـروردگـارت را در دل و نـفس ‍ خويش ، از روى تضرع و خوف ، آهسته و آرام ، صبحگاهان و شامگاهان ياد كن و از غافلان مباش .
4. ايـمـنـى از شـيـطـان : شـيطان دشمن ديرينه و كينه توز بنى آدم ، هميشه در پى شكار ايـمـان و گـمـراه سـاخـتـن انسان بوده و هست . برّنده ترين سلاحى كه قادر به دفع اين ضرر و خطر از انسان است ، علاوه بر ايمان ، بصيرت و هوشيارى ، دعا و ذكر خداست .
قرآن با صراحت كامل مى فرمايد:
إِنَّ الَّذِيـنَ اتَّقـَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُم مُبْصِرُونَ (اعراف : 201)؛ اهـل تـقـوا، آن هنگام كه دچار وسوسه گروهى از شياطين شوند، به ياد خدا مى افتند و در اين هنگام بينا و هشيار مى شوند و از دام شيطان رها مى گردند.
هـمـچـنـيـن در سوره ((فصلت )) با تاءكيد بر ياد خدا و پناه به ياد پروردگار چنين آمده است :
وَإِمَّا يَنزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ (فصلت : 36)؛ و اگـر از جـانـب شـيـطـان ، دسـتخوش وسوسه شدى ، به خدا پناه بر كه او خود شنواى داناست .
رسول گرامى اسلام مى فرمايد:
اِنَّ الشَّيـْطـانَ واضـِعُ خـَطْمَهُ عَلى قَلْبِ ابْنِ آدَمَ، فَاِذا ذَكَرَ اللّهَ خَنَسَ، وَ اِذا نَسِىَ التَقَمَ، فَذلِكَ
الْوَسـْواسُ الْخـَنـّاسُ؛62 هـمـانـا شـيـطـان ، پـوزه خـود را بـر روى دل و سـيـنـه آدمـى نـهـاده است . هرگاه او خدا را ياد كند، شيطان مى گريزد و پوزه اش را بـرمـى دارد؛ و هـرگـاه خـدا را از يـاد ببرد و فراموش كند، شيطان در آن نجوا و وسوسه نمايد؛ و اين همان وسواس خناس است .
امام على (ع ) نيز در مورد نقش ذكر و ياد خدا در طرد شيطان مى فرمايد:
ذِكْرُ اللّهَ مُطَرِدَةُ الشَّيْطانَ؛63 ياد خدا مايه رانده شدن و طرد شيطان است .
و در جـاى ديـگـر مـى فـرمـايـد: ((ذكـر اللّه دعامة الايمان و عصمة من الشيطان ؛64 ياد خدا ستون و پايه ايمان ، و سبب مصونيت از شيطان است .))
5. آرامـش دل : از آثـار و نتايج برجسته ياد خدا، آرامش باطن و درون است ؛ چنين آرامشى جز بـا ذكـر الهـى حـاصل نمى شود. ياد خدا داروى معنوى هرگونه اضطراب و افسردگى و چـاره مـشـكـلات روحـى روانـى اسـت . بـه اعـتـقـاد مـتـخـصـصـان عـلوم روان شـنـاسـى ، علل ترس و اضطراب عبارتند از: نداشتن آينده روشن ، ترس از شكست و فقدان پشتوانه اى محكم و قابل اعتماد در زندگى .
يـاد خـدا، درمـان اين قبيل دغدغه ها و اضطرابها مى باشد كه با طبع لطيف و فطرت الهى انسانها سازگار است .
الَّذِيـنَ اَّمـَنـُوا وَتـَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللَّهِ اءَلاَ بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ (رعد: 28)؛ آنـان كـه ايـمـان آورده انـد و دلهـايـشان به ياد خدا آرام مى گيرد؛ بدانيد كه با ياد خدا، دل آرام مى گيرد.
تلاش انسانها در زندگى روزمره ، رسيدن به سعادت و خوشبختى است تا در پناه آن با اطمينان و آرامش خاطر زندگى كنند.
هـسـتـنـد كـسـانـى كـه رسـيـدن بـه ايـن سـعـادت را در رسـيـدن بـه مـال و ثـروت و مـقام و موقعيت مى دانند و براى آن تلاش مى كنند؛ امّا قرآن رسيدن به اين آرامـش را فـقـط يـاد خـدا و بـرخـوردارى از ايـمـان كامل مى داند.
ب . آثار اُخروى
يـَوْمـَئِذٍ يـَصـْدُرُ النَّاسُ اءَشـْتـَاتـاً لِيـُرَوْا اءَعْمَالَهُمَْ فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهَُ وَمَن يـَعـْمـَلْ مـِثـْقـَالَ ذَرَّةٍ شـَرّاً يـَرَهُ (زلزله : 6 ـ 8)؛ آن روز (قـيـامت ) مردم دسته دسته از زمين بـرانگيخته مى شوند، تا اعمالشان به آنها نشان داده شود. در آن روز هر كس به اندازه ذره اى نـيـكـى كرده باشد، آن را مى بيند و هر كس ‍ به اندازه ذره اى بدى كرده باشد، آن را مى بيند.
تاءثير ياد خدا در جهان پس از مرگ ، عبارت است از:
الف . آمرزش گناهان و پاداش بزرگ اخروى : در قرآن مى خوانيم :
... وَالذَّاكـِرِيـنَ اللَّهَ كَثِيراً وَالذَّاكِرَاتِ اءَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَاءَجْراً عَظِيماً (احزاب : 35)؛ بـى گـمـان مردان و زنانى كه خدا را بسيار ياد مى كنند، خداوند براى همه آنها آمرزش و پاداشى بزرگ مهيا ساخته است .
ب . مـصـونيت از آتش دوزخ : بى شك ياد خدا، برات آزادى از آتش جهنم است . حضرت على (ع ) مى فرمايد:
افـيـضـوا فـى ذكر اللّه جل ذكره فانه ... و براءة من النار؛65 خداى سبحان را، زياد ياد كنيد كه ياد خدا آدمى را از آتش جهنم نگه مى دارد.
نـمـاز بـه عـنـوان بـهترين مصداق ذكر الهى ، از همان لحظات پس از مرگ تا دامنه قيامت ، همراه و نگهدار صاحب خود خواهد بود. پيامبر گرامى اسلام (ص ) مى فرمايد:
صـلاة الليـل ... و شـفـيـع بـين صاحبها و بين ملك الموت و سراج فى قبره و فراش تحت جنبه و جواب مع منكر و نكير و مونس و زائر فى قبره الى يوم القيامة ؛66 نماز شب (ذكر خدا)، بين نمازگزار و ملك الموت شفيع قرار مى گيرد و چراغ و روشنى قبر، فرش زير پاى او در خبر، پاسخگوى نكير و منكر، مونس انسان در قبر، زيارت كننده ذاكر و همراه او تا روز قيامت خواهد بود.
ج . در بهشت : از معصوم (ع ) نقل شده است كه فرمود:
ان فـى الجـنـة قـيـعـانـاً، فـاذا اخـذ الذكـر فـى الذكر اخذت الملائكه فى غرس الاشجار، فـربـمـا وقـف بـعـض المـلائكـه فـيـقـال له : لِمَ وقـفـتَ؟ فـيـقـول : اِنّ صـاحـِبـى قَدْ فَتَرَ، يعنى عن الذكر؛67 همانا در بهشت ، دشت هايى است كه هـرگـاه ذاكـر شـروع بـه ذكر گفتن كند، فرشتگان در آن ها شروع به كاشتن درخت كنند. گـاه فـرشـتـه اى از كار دست مى كشد؛ پس به او گفته مى شود: ((چرا ايستاده اى ؟)) مى گويد: ((دوستم دست كشيده است .)) يعنى از ذكر گفتن و ياد خدا.
نتيجه گيرى
از مجموع آنچه گذشت ، به دست مى آيد كه :
1. حقيقت ذكر، عبارت است از توجه قلبى انسان به ساحت قدس الهى ؛
2. يـاد خـدا، مـنـحـصـر در ذكـر لفـظـى و زبـانـى نـيـسـت ؛ بـلكـه قـلب و سـايـر اعمال را شامل مى شود؛
3. ياد خدا، زندگى انسان در دنيا و آخرت را آباد مى كند؛
4. آثـار و بـركـات مـادى يـاد خـدا در دنـيـا، عـبـارتـنـد از: شـكـوفـايـى عقل ، پايدارى و پيروزى در سختى ها، معاملات و كسب و كار و... ؛
5. آثـار و بـركـات مـعنوى ياد خدا در زندگى دنيوى انسان ، عبارت است از: همنشينى خدا، تـهـذيـب نـفـس و اصـلاح درون ، بـازسـازى در رفـتـار و كـردار، ايمنى از شيطان و آرامش دل و... ؛
6. آثار و بركات اخروى ياد خدا عبارت است از:
آمرزش گناهان ، مصونيت از آتش و... .
پى نوشتها: